વ્યક્તિ-અભ્યાસ પદ્ધતિ (Case-study Method)
આ પદ્ધતિ વિશેષતઃ મનોચિકિત્સામાં વપરાય છે.
ક્રોન બેક ના જણાવ્યા અનુસાર,
"A Case study is an intimate detailed investigation of one person at a time.”
એટલે કે જયારે વ્યક્તિની કોઈ ચોક્કસ સમસ્યા જેવી કે અભ્યાસમાં પછાતપણું, વાંચનની અક્ષમતા કે
અનુકૂલનની સમસ્યાઓ અને તેમાં પેદા થતા ગંભીર કે અગંભીર વર્તનદોષો પાછળ રહેલી તેની વ્યક્તિગત ઐતિહાસિક ભૂમિકા સમજવી જરૂરી બને છે. આ માટે તેની વ્યક્તિગત, સામાજિક ભૂમિકા અંગે માહિતી મેળવવી જરૂરી બને છે તેમજ તેનો વિગતવાર અભ્યાસ પણ એટલો જ જરૂરી બને છે.
આ પ્રકારની પદ્ધતિ દ્વારા થયેલો અભ્યાસ બાળકના વ્યક્તિત્વની ભૂમિકા પર યોગ્ય પ્રકાશ પાડે છે. ઊંડાણભય” અભ્યાસને કારણે તેની મુશ્કેલીનું નિદાન કરી શકાય છે. તેમજ યોગ્ય રીતે ઉપચારાત્મક કાર્ય હાથ ધરી શકાય છે. તેથી આ પદ્ધતિને ચિકિત્સા પદ્ધતિ પણ કહે છે.
વ્યક્તિ અભ્યાસ પદ્ધતિનાં સોપાનો
પ્રયોગપાત્રનો વ્યક્તિ-અભ્યાસ કરતી વખતે આ પ્રમાણેના સોપાનો અનુસરવામાં આવે છે.
(1) અભ્યાસ માટે વ્યક્તિની પસંદગી :
અનુકૂલનનો અભાવ, ગુનાહિત માનસ, તોતડાપણું, અભ્યાસમાં પછાતપણું, વાંચનની અક્ષમતા જેવા બાબતોમાં તીવ્ર મુશ્કેલી ધરાવતી વ્યક્તિની પ્રયોગપાત્ર તરીકે પસંદગી કરવામાં આવે છે.
(2) વ્યક્તિવિષયક માહિતીનું એકત્રીકરણ :
પ્રયોગપાત્રની જે તે સમસ્યાના સંદર્ભમાં મુશ્કેલીના કારણો જાણવા, સમસ્યાનું નિદાન કરવા તેને લગતી નીચેના જેવી બાબતોની માહિતી એકત્રિત કરવી, શૈક્ષણિક સિદ્ધિનો ઇતિહાસ, ઘરનું વાતાવરણ, કુટુંબની આર્થિક, સામાજિક પરિસ્થિતિ, જીવન ઇતિહાસ, સાંવેગિક અનુભવો, આરોગ્યનો ઇતિહાસ, રોગો વગેરે.
ઉપરોક્ત પ્રકારની માહિતીના એકત્રીકરણ માટે કેટલાક સાધનોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
મુલાકાત મનોવૈજ્ઞાનિક કસોટીઓ, શારીરિક તપાસ, મનોચિકિત્સકનો હેવાલ, રસ સંશોધની, સામાજિકતામિતિ, અવલોકન, શોખની પ્રવૃત્તિઓ.
(3) ઉત્કલ્પનાની રચના :
વિવિધ સાધનો દ્વારા પ્રાપ્ત કરેલી, વિદ્યાર્થી વિષયક માહિતીને આધારે વિદ્યાર્થીની સમસ્યાઓ વિશે ઉત્કલ્પનાઓ રચવામાં આવે છે. દા.ત. ગ્રામ્ય અને શહેરી વિસ્તારના વાલીઓમાં પોતાના સંતાન પ્રત્યેના ચિંતા સ્તરમાં કોઈ સાર્થક તફાવત ન હોય.
સૂચિત સારવાર અને ઉપચાર :
વિદ્યાર્થીઓનો નિદાનને અનુરૂપ ઉપચાર કરવામાં આવે છે. દા.ત. ગ્રામ્ય વિસ્તારના વાલીઓનાં ચિંતાસ્તર નીચું જણાતા તેમને યોગ્ય માર્ગદર્શન માટે બોલાવવા.
(5) અભ્યાસનું અનુકાર્ય :
પ્રયોગપાત્રની સૂચિત સારવાર કે ઉપચાર બાદ તેની મુશ્કેલીની પરિસ્થિતિમાં કેવો અને કેટલો સુધારો થયો તેની માહિતી પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે.
વ્યક્તિ અભ્યાસ પદ્ધતિના ફાયદા :
- વ્યક્તિની વણસંતોષાયેલી મનોવૈજ્ઞાનિક ભાવાત્મક જરૂરિયાતો તરફ નિર્દેશ કરે છે.
- નિદાન અને ઉપચાર લક્ષી અભિગમ ધરાવતી હોઈ વિદ્યાર્થીઓની સમસ્યાઓના મૂળ સુધી પહોંચવામાં મદદરૂપ છે.
- શૈક્ષણિક સમસ્યાઓના પદ્ધતિસર સાચા ઉકેલ પ્રાપ્ત કરવામાં ઉપયોગો છે.
- તેનાં પરિણામો વિદ્યાર્થીઓને વૈયક્તિક માર્ગદર્શન આપવામાં ઉપયોગી બને છે.
- વર્તનદોષો અને અનુકૂલનને લગતા પ્રશ્નો ઉકેલી શકાય છે.
- પ્રયોગપાત્રના જીવનને લગતા કાર્યકારણ સંબધો જાણી શકાય છે.
.
વ્યક્તિ અભ્યાસ પદ્ધતિની મર્યાદા :
- પ્રયોગપાત્રની મુશ્કેલીનું સ્વરૂપ તીવ્ર હોય ત્યારે જ તેનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
- વિવિધ ક્ષેત્રના નિષ્ણાતોની મદદ કે સહકાર ની જરૂર પડે છે જેના અભાવમાં અભ્યાસ નિરર્થક
- બને છે.
- પ્રયોગપાત્રનો બહુઆયામી અભ્યાસ કરવાનો હોવાથી અભ્યાસકર્તાના પક્ષે ખૂબ નિષ્ઠા અને મહેનત અનિવાર્ય છે.
- એક વ્યક્તિના સંબંધમાં પ્રાપ્ત નિદાન કે પરિણામોનું અન્ય વ્યક્તિ માટે સામાન્યીકરણ કરી શકાતું નથી
- અભ્યાસકર્તા માહિતી એકત્રીકરણના વિવિધ સાધનોના ઉપયોગ અને અર્થઘટનનો મહાવરો કે તાલીમ ન ધરાવતા હોય તો સમગ્ર અભ્યાસ નકામો નીવડે છે.
